สมานสีลตํ คโตติ เตสุ เตสุ ทิสาภาเคสุ วิหรนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธิํ สมานสีลตํ คโตฯ ยายนฺติ ยา อยํ มยฺหญฺเจว ตุมฺหากญฺจ ปจฺจกฺขภูตาฯ ทิฏฺฐีติ สมฺมาทิฏฺฐิฯ อริยาติ นิทฺโทสาฯ นิยฺยาตีติ วฏฺฏทุกฺขโต นิสฺสรติ นิคฺคจฺฉติฯ สยํ นิยฺยนฺตีเยว หิ ตํสมงฺคิปุคฺคลํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยาเปตีติ วุจฺจติฯ ยา สตฺถุ อนุสิฏฺฐิ, ตํ กโรตีติ ตกฺกโร , ตสฺส, ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชกสฺสาติ อตฺโถฯ ทุกฺขกฺขยายาติ สพฺพทุกฺขกฺขยตฺถํฯ ทิฏฺฐิสามญฺญคโตติ สมานทิฏฺฐิภาวํ อุปคโตฯ

ผาสุวิหารสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

6-10. อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา

[106-110] ฉฏฺเฐ อธิสีเลติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, สีลนิมิตฺตํ น อุปวทติ น นินฺทตีติ อตฺโถฯ อตฺตนิ กมฺเม จ อนุ อนุ เปกฺขติ สีเลนาติ อตฺตานุเปกฺขีฯ สตฺตมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

อานนฺทสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ผาสุวิหารวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(12) 2. อนฺธกวินฺทวคฺโค

1-4. กุลูปกสุตฺตาทิวณฺณนา

[111-114] ทุติยสฺส ปฐเม อสนฺถเวสุ กุเลสุ วิสฺสาโส เอตสฺสาติ อสนฺถววิสฺสาสีฯ อนิสฺสโร หุตฺวา วิกปฺเปติ สํวิทหติ สีเลนาติ อนิสฺสรวิกปฺปีฯ วิสฺสฏฺฐานิ วิสุํ ขิตฺตานิ เภเทน อวตฺถิตานิ กุลานิ ฆฏนตฺถาย อุปเสวติ สีเลนาติ วิสฺสฏฺฐุปเสวีฯ ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

กุลูปกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-13. มจฺฉรินีสุตฺตาทิวณฺณนา

[115-123] ปญฺจเม อาวาสมจฺฉริยาทีนิ ปญฺจ อิธ ภิกฺขุนิยา วเสน อาคตานิ, ภิกฺขุสฺส วเสนปิ ตานิ เวทิตพฺพานิฯ อาวาสมจฺฉริเยน หิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อาคนฺตุกํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺถ เจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา ปริกฺขาโร ฐปิโต’’ติอาทีนิ วตฺวา สงฺฆิกอาวาสํ น เทติฯ กุลมจฺฉริเยน สมนฺนาคโต ภิกฺขุ เตหิ เตหิ การเณหิ อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา อตฺตโน อุปฏฺฐาเก กุเล อญฺเญสํ ปเวสมฺปิ นิวาเรติฯ ลาภมจฺฉริเยน สมนฺนาคโต สงฺฆิกมฺปิ ลาภํ มจฺฉรายนฺโต ยถา อญฺเญ น ลภนฺติ, เอวํ กโรติ อตฺตนา วิสมนิสฺสิตตาย พลวนิสฺสิตตาย จฯ วณฺณมจฺฉริเยน สมนฺนาคโต อตฺตโน วณฺณํ วณฺเณติ, ปเรสํ วณฺเณ ‘‘กิํ วณฺโณ เอโส’’ติ ตํ ตํ โทสํ วทติฯ วณฺโณติ เจตฺถ สรีรวณฺโณปิ, คุณวณฺโณปิ เวทิตพฺโพฯ

ธมฺมมจฺฉริเยน สมนฺนาคโต – ‘‘อิมํ ธมฺมํ ปริยาปุณิตฺวา เอโส มํ อภิภวิสฺสตี’’ติ อญฺญสฺส น เทติฯ โย ปน – ‘‘อยํ อิมํ ธมฺมํ อุคฺคเหตฺวา อญฺญถา อตฺถํ วิปริวตฺเตตฺวา นาเสสฺสตี’’ติ ธมฺมนุคฺคเหน วา – ‘‘อยํ อิมํ ธมฺมํ อุคฺคเหตฺวา อุทฺธโต อุนฺนโฬ อวูปสนฺตจิตฺโต อปุญฺญํ ปสวิสฺสตี’’ติ ปุคฺคลานุคฺคเหน วา น เทติ, น ตํ มจฺฉริยํฯ ธมฺโมติ เจตฺถ ปริยตฺติธมฺโม อธิปฺเปโตฯ ปฏิเวธธมฺโม หิ อริยานํเยว โหติ, เต จ นํ น มจฺฉรายนฺติ มจฺฉริยสฺส สพฺพโส ปหีนตฺตาติ ตสฺส อสมฺภโว เอวฯ ตตฺถ อาวาสมจฺฉริเยน โลหเคเห ปจฺจติ, ยกฺโข วา เปโต วา หุตฺวา ตสฺเสว อาวาสสฺส สงฺการํ สีเสน อุกฺขิปิตฺวา จรติฯ กุลมจฺฉริเยน อปฺปโภโค โหติฯ ลาภมจฺฉริเยน คูถนิรเย นิพฺพตฺตติ, สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ลาภํ มจฺฉรายิตฺวา ปุคฺคลิกปริโภเคน วา ปริภุญฺชิตฺวา ยกฺโข วา เปโต วา มหาอชคโร วา หุตฺวา นิพฺพตฺตติฯ วณฺณมจฺฉริเยน ภเวสุ นิพฺพตฺตสฺส วณฺโณ นาม น โหติฯ ธมฺมมจฺฉริเยน กุกฺกุฬนิรเย นิพฺพตฺตติฯ ฉฏฺฐาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

มจฺฉรินีสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนฺธกวินฺทวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(13) 3. คิลานวคฺโค

[124-130] ตติโย วคฺโค อุตฺตานตฺโถเยวฯ

(14) 4. ราชวคฺโค

1. ปฐมจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

[131] จตุตฺถสฺส ปฐเม อตฺถญฺญูติ หิตญฺญูฯ หิตปริยาโย เหตฺถ อตฺถ-สทฺโท ‘‘อตฺตตฺโถ ปรตฺโถ’’ติอาทีสุ (มหานิ. 69; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทโส 85; ปฏิ. ม. 3.5) วิยฯ ยสฺมา เจส ปเรสํ หิตํ ชานนฺโต เต อตฺตนิ รญฺเชติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘รญฺชิตุํ ชานาตี’’ติฯ ทณฺเฑติ อปราธานุรูเป ทณฺฑเนฯ พลมฺหีติ พลกาเยฯ ปญฺจ อตฺเถติ อตฺตตฺโถ, ปรตฺโถ, อุภยตฺโถ, ทิฏฺฐธมฺมิโก อตฺโถ, สมฺปรายิโก อตฺโถติ เอวํ ปญฺจปฺปเภเท อตฺเถฯ จตฺตาโร ธมฺเมติ จตุสจฺจธมฺเม, กามรูปารูปโลกุตฺตรเภเท วา จตฺตาโร ธมฺเมฯ ปฏิคฺคหณปริโภคมตฺตญฺญุตาย เอว ปริเยสนวิสฺสชฺชนมตฺตญฺญุตาปิ โพธิตา โหนฺตีติ ‘‘ปฏิคฺคหณปริโภคมตฺตํ ชานาติ’’อิจฺเจว วุตฺตํฯ

อุตฺตรติ อติกฺกมติ, อภิภวตีติ วา อุตฺตรํ, นตฺถิ เอตฺถ อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรํฯ อนติสยํ, อปฺปฏิภาคํ วา อเนกาสุ เทวมนุสฺสปริสาสุ อเนกสตกฺขตฺตุํ เตสํ อริยสจฺจปฺปฏิเวธสมฺปาทนวเสน ปวตฺตา ภควโต ธมฺมเทสนา ธมฺมจกฺกํฯ อปิจ สพฺพปฐมํ อญฺญาตโกณฺฑญฺญปฺปมุขาย อฏฺฐารสปริสคณาย พฺรหฺมโกฏิยา จตุสจฺจสฺส ปฏิเวธวิธายินี ยา ธมฺมเทสนา, ตสฺสา สาติสยา ธมฺมจกฺกสมญฺญาฯ ตตฺถ สติปฏฺฐานาติธมฺโม เอว ปวตฺตนฏฺเฐน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํฯ จกฺกนฺติ วา อาณา ธมฺมโต อนเปตตฺตา, ธมฺมญฺจ ตํ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํฯ ธมฺเมน ญาเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํฯ ยถาห ‘‘ธมฺมญฺจ ปวตฺเตติ จกฺกญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกญฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมญฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. 2.40-41)ฯ อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ธมฺมิสฺสรสฺส ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมจกฺกสฺส อนุตฺตรภาวโต อปฺปฏิเสธนียํฯ เกหิ ปน อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อาห – ‘‘สมเณน วา’’ติอาทิฯ ตตฺถ สมเณนาติ ปพฺพชฺชํ อุปคเตนฯ พฺราหฺมเณนาติ ชาติพฺราหฺมเณนฯ สาสนปรมตฺถสมณพฺราหฺมณานญฺหิ ปฏิโลมจิตฺตํเยว นตฺถิฯ เทเวนาติ กามาวจรเทเวนฯ

เกนจีติ เยน เกนจิ อวสิฏฺฐปาริสชฺเชนฯ เอตฺตาวตา อฏฺฐนฺนมฺปิ ปริสานํ อนวเสสปริยาทานํ ทฏฺฐพฺพํฯ โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเกฯ

ปฐมจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ทุติยจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา

[132] ทุติเย จกฺกวตฺติวตฺตนฺติ ทสวิธํ, ทฺวาทสวิธํ วา จกฺกวตฺติภาวาวหํ วตฺตํฯ ตตฺถ อนฺโตชนสฺมิํ พลกาเย ธมฺมิกาเยว รกฺขาวรณคุตฺติยา สํวิธานํ, ขตฺติเยสุ, อนุยนฺเตสุ, พฺราหฺมณคหปติเกสุ, เนคมชานปเทสุ, สมณพฺราหฺมเณสุ, มิคปกฺขีสุ, อธมฺมิกปฏิกฺเขโป, อธนานํ ธนานุปฺปทานํ, สมณพฺราหฺมเณ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหปุจฺฉนนฺติ อิทํ ทสวิธํ จกฺกวตฺติวตฺตํฯ อิทเมว จ คหปติเก ปกฺขิชาเต จ วิสุํ กตฺวา คหณวเสน ทฺวาทสวิธํฯ ปิตรา ปวตฺติตเมว อนุปฺปวตฺเตตีติ ทสวิธํ วา ทฺวาทสวิธํ วา จกฺกวตฺติวตฺตํ ปูเรตฺวา นิสินฺนสฺส ปุตฺตสฺส อญฺญํ ปาตุภวติ, โส ตํ ปวตฺเตติฯ รตนมยตฺตา ปน สทิสฏฺเฐน ตเทเวตนฺติ กตฺวา ‘‘ปิตรา ปวตฺติต’’นฺติ วุตฺตํฯ ยสฺมา วา โส ‘‘อปฺโปสฺสุกฺโก, ตฺวํ เทว, โหหิ, อหมนุสาสิสฺสามี’’ติ อาหฯ ตสฺมา ปิตรา ปวตฺติตํ อาณาจกฺกํ อนุปฺปวตฺเตติ นามาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ ยญฺหิ อตฺตโน ปุญฺญานุภาวสิทฺธํ จกฺกรตนํ, ตํ นิปฺปริยายโต เตน ปวตฺติตํ นาม, เนตรนฺติ ปฐมนโย วุตฺโตฯ ยสฺมา ปวตฺติตสฺเสว อนุวตฺตนํ, ปฐมนโย จ ตํสทิเส ตพฺโพหารวเสน วุตฺโตติ ตํ อนาทิยิตฺวา ทุติยนโย วุตฺโตฯ

ทุติยจกฺกานุวตฺตนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. ยสฺสํทิสํสุตฺตวณฺณนา

[134] จตุตฺเถ ‘‘อุภโต สุชาโต’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ ภาเคหิ สุชาตตา ปญฺญาเปยฺย, สุชาต-สทฺโท จ ‘‘สุชาโต จารุทสฺสโน’’ติอาทีสุ (ม. นิ. 2.399; สุ. นิ. 553; เถรคา. 818) อาโรหสมฺปตฺติปริยาโยติ ชาติวเสน สุชาตตํ วิภาเวตุํ ‘‘มาติโต จ ปิติโต จา’’ติ วุตฺตํฯ อโนรสปุตฺตวเสนปิ โลเก มาตุปิตุสมญฺญา ทิสฺสติ, อิธ ปน สา โอรสปุตฺตวเสน อิจฺฉิตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สํสุทฺธคฺคหณิโก’’ติ วุตฺตํฯ คพฺภํ คณฺหาติ ธาเรตีติ คหณี, คพฺภาสยสญฺญิโต มาตุกุจฺฉิปฺปเทโสฯ เตนาห ‘‘สํสุทฺธาย มาตุกุจฺฉิยา สมนฺนาคโต’’ติฯ ยถาภุตฺตสฺส อาหารสฺส วิปาจนวเสน คณฺหนโต อฉฑฺฑนโต คหณี, เตโชธาตุฯ ปิตา จ มาตา จ ปิตโรฯ ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหาฯ เตสํ ยุโค ปิตามหยุโค, ตสฺมา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา, ปิตามหทฺวนฺทาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพฯ เอวญฺหิ ปิตามหคฺคหเณเนว มาตามโหปิ คหิโตติ โส อฏฺฐกถายํ วิสุํ น อุทฺธโตฯ ยุค-สทฺโท เจตฺถ เอกเสสนเยน ทฏฺฐพฺโพ ‘‘ยุโค จ ยุโค จ ยุโค’’ติฯ เอวญฺหิ ตตฺถ ตตฺถ ทฺวินฺนํ คหิตเมว โหติฯ เตนาห ‘‘ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตา’’ติฯ ปุริสคฺคหณญฺเจตฺถ อุกฺกฏฺฐนิทฺเทสวเสน กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ เอวญฺหิ ‘‘มาติโต’’ติ ปาฬิวจนํ สมตฺถิตํ โหติฯ

อกฺขิตฺโตติ อปฺปตฺตกฺเขโปฯ อนวกฺขิตฺโตติ สมฺปตฺตวิวาทาทีสุ น อวกฺขิตฺโต น ฉฑฺฑิโตฯ ชาติวาเทนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกน การเณนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ ‘‘อุภโต…เป.… ปิตามหยุคา’’ติ เอเตน ขตฺติยสฺส โยนิโทสาภาโว ทสฺสิโต สํสุทฺธคฺคหณิกภาวกิตฺตนโตฯ ‘‘อกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา กิริยาปราธาภาโวฯ กิริยาปราเธน หิ สตฺตา เขปํ ปาปุณนฺติฯ ‘‘อนุปกฺกุฏฺโฐ’’ติ อิมินา อยุตฺตสํสคฺคาภาโวฯ อยุตฺตสํสคฺคญฺหิ ปฏิจฺจ สตฺตา อกฺโกสํ ลภนฺติฯ

อฑฺฒตา นาม วิภวสมฺปนฺนตา, สา ตํ ตํ อุปาทายุปาทาย วุจฺจตีติ อาห ‘‘โย โกจิ อตฺตโน สนฺตเกน วิภเวน อฑฺโฒ โหตี’’ติฯ ตถา มหทฺธนตาปีติ ตํ อุกฺกํสคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหตา อปริมาณสงฺเขน ธเนน สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํฯ ภุญฺชิตพฺพโต ปริภุญฺชิตพฺพโต วิเสสโต กามา โภคา นามาติ อาห ‘‘ปญฺจกามคุณวเสนา’’ติฯ โกฏฺฐํ วุจฺจติ ธญฺญสฺส อาวสนฏฺฐานํ, โกฏฺฐภูตํ อคารํ โกฏฺฐาคารํฯ เตนาห ‘‘ธญฺเญน จ ปริปุณฺณโกฏฺฐาคาโร’’ติฯ เอวํ สารคพฺภํ โกโส, ธญฺญปริฏฺฐปนฏฺฐานญฺจ โกฏฺฐาคารนฺติ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตโต อญฺญถา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ

ตตฺถ ยถา อสิโน ติกฺขภาวปริหารโก ปฏิจฺฉโท ‘‘โกโส’’ติ วุจฺจติฯ เอวํ รญฺโญ ติกฺขภาวปริหารํ กตฺวา จตุรงฺคินี เสนา โกโสติ อาห ‘‘จตุพฺพิโธ โกโส หตฺถี อสฺสา รถา ปตฺตี’’ติฯ วตฺถโกฏฺฐาคารคฺคหเณเนว สพฺพสฺสปิ ภณฺฑฏฺฐปนฏฺฐานสฺส คหิตตฺตา ‘‘ติวิธํ โกฏฺฐาคาร’’นฺติ วุตฺตํฯ

ยสฺสา ปญฺญาย วเสน ปุริโส ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วุจฺจติ, ตํ ปณฺฑิจฺจนฺติ อาห ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคโต’’ติฯ ตํตํอิติกตฺตพฺพตาสุ เฉกภาโว พฺยตฺตภาโว เวยฺยตฺติยํฯ สมฺโมหํ หิํสติ วิธมตีติ เมธา, สา เอตสฺส อตฺถีติ เมธาวีฯ ฐาเน ฐาเน อุปฺปตฺติ เอติสฺสา อตฺถีติ ฐานุปฺปตฺติ, ฐานโส อุปฺปชฺชนปญฺญาฯ วฑฺฒิอตฺเถติ วฑฺฒิสงฺขาเต อตฺเถฯ

ยสฺสํทิสํสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

5-9. ปตฺถนาสุตฺตาทิวณฺณนา

[135-9] ปญฺจเม หตฺถิสฺมินฺติ หตฺถิสิปฺเปฯ หตฺถีติ หิ หตฺถิวิสยตฺตา หตฺถิสนฺนิสฺสิตตฺตา จ หตฺถิสิปฺปํ คหิตํฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ วยตีติ วโย, โสภเนสุ กตฺถจิ อปกฺขลนฺโต อวิตฺถายนฺโต ตานิ สนฺธาเรตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถฯ น วโย อวโย, ตานิ อตฺถโต สทฺทโต จ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติฯ อวโย น โหตีติ อนวโยฯ ทฺเว ปฏิเสธา ปกติํ คเมนฺตีติ อาห ‘‘อนวโยติ สมตฺโถ’’ติฯ ฉฏฺฐาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

ปตฺถนาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. โสตสุตฺตวณฺณนา

[140] ทสเม ติพฺพานนฺติ ติกฺขานํฯ ขรานนฺติ กกฺกสานํฯ กฏุกานนฺติ ทารุณานํฯ อสาตานนฺติ นสาตานํ อปฺปิยานํฯ น ตาสุ มโน อปฺเปติ, น ตา มนํ อปฺปายนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ อมนาปาฯ

โสตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ราชวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ